Το τέλος ενός ιστορικού βιβλιοπωλείου Το κλείσιμο ενός καταστήματος-σταθμού στο κέντρο της Αθήνας

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  05:45

Πηγή: PRISMA

 

Το πρωί της Κυριακής 31 Μαρτίου, οι ταμπέλες από το βιβλιοπωλείο της Εστίας στην οδό Σόλωνος 60 κατέβηκαν. Σεμνά, χωρίς τυμπανοκρουσίες, οι βιτρίνες άδειασαν και μια λιτή ανακοίνωση θυροκολλήθηκε στην είσοδο του καταστήματος: «Φίλες και φίλοι, με λύπη σάς πληροφορούμε ότι ανεξαρτήτως της θελήσεώς μας είμαστε αναγκασμένοι να διακόψουμε τη λειτουργία του βιβλιοπωλείου. Ευχαριστούμε που μας τιμήσατε με την παρουσία σας εδώ είτε ως συνεργάτες είτε ως αναγνώστες. Ελπίζουμε να μπορέσουμε όλοι μας να ξεπεράσουμε τη βαθύτατη κρίση που πλήττει τις επιχειρήσεις και τη χώρα μας γενικότερα. Και πάλι σας ευχαριστούμε, Βιβλιοπωλείο Εστία». Είχε συμπληρώσει 128 χρόνια αδιάλειπτης λειτουργίας.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στον Τύπο και σε συζητήσεις ιδιωτικές οργιστήκαμε γι' αυτή την κατάληξη, θρηνήσαμε για την απώλεια, μοιραστήκαμε αναμνήσεις. Μετά τα ρέκβιεμ, προτάθηκαν ερμηνείες της κατάστασης: Η Εστία ήταν μια εμπορική επιχείρηση που έπεσε θύμα της οικονομικής κρίσης. Ηταν ένα τοπόσημο της πρωτεύουσας που υπέστη τις συνέπειες της απαξίωσης του αθηναϊκού κέντρου. Ηταν ένα παραδοσιακό βιβλιοπωλείο που εξοντώθηκε από το ηλεκτρονικό εμπόριο. Ηταν ένα βιβλιοπωλείο παλαιάς κοπής που δεν μπόρεσε να εκσυγχρονιστεί, που εφησυχασμένο στη φήμη του δεν προσαρμόστηκε στις εκπτώσεις, στα παζάρια και στους νέους τρόπους της αγοράς.

Το βιβλιοπωλείο της Εστίας ήταν ένα σύμβολο της νεοελληνικής Ιστορίας, ένα σημαίνον κομμάτι του πολιτισμικού κεφαλαίου μας, όπως η Ακρόπολη. Και, όπως ακριβώς με την Ακρόπολη, μπορεί να μην είχαμε την ανάγκη να το επισκεπτόμαστε συχνά, είχαμε όμως την ανάγκη να ξέρουμε ότι υπάρχει. Οταν το 1829 ο ξακουστός γάλλος τυπογράφος και φιλέλληνας Φερμέν Ντιντό γράφει στον Καποδίστρια εκφράζοντας το ενδιαφέρον του για τη σύσταση βιβλιοπωλείου στην Ελλάδα, ο κυβερνήτης τού απαντά ότι στις γεμάτες χαλάσματα πόλεις «ουδαμού υπάρχει κοινωνία πολιτών ικανή προς αγορά βιβλίων». Προτού κλείσει ο αιώνας, τα πράγματα είχαν αλλάξει. Στην Αθήνα λειτουργούσαν περί τα 26 βιβλιοπωλεία. Το βιβλιοπωλείο της Εστίας ήταν το παλαιότερο από αυτά που επιβίωσε ως τις μέρες μας.

Η ιστορία της Εστίας

Ιούλιος του 1885. Ο τηνιακής καταγωγής δάσκαλος και δημοσιογράφος Γεώργιος Κασδόνης, διευθυντής του επιτυχημένου οικογενειακού φιλολογικού περιοδικού «Εστία», ιδρύει βιβλιοπωλείο και εκδοτικό οίκο με την επωνυμία «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», στην οδό Σταδίου 32. Στις 31 Αυγούστου του 1885, ο Γεώργιος Σουρής συστήνει στους Αθηναίους το βιβλιοπωλείο με στίχους του στον Ρωμηό: «Οστις ανάγκην έχει παντοδαπών βιβλίων,/ ας πάει στης ΕΣΤΙΑΣ το βιβλιοπωλείον,/ εις την οδόν Σταδίου, στου Λάμπρου από κάτω,/ μ' ελληνικά και ξένα συγγράμματα γεμάτο./ Μεγάλως συνιστάται εις όλους παρ' ημών,/ διότι κι ευθήνιαν θα εύρετε τιμών».

Γρήγορα το βιβλιοπωλείο-εκδοτικός οίκος συνδέεται με τον Παλαμά και τον Δροσίνη, με τους συγγραφείς της γενιάς του 1880, με την άνδρωση του νεοελληνικού διηγήματος, με τον Δημήτριο Βικέλα, τον Μιχαήλ Μητσάκη, τον Γιάννη Βλαχογιάννη, τον Αργύρη Εφταλιώτη και αργότερα με τον Παύλο Νιρβάνα και τον Γρηγόριο Ξενόπουλο. Από τον Γεώργιο Κασδόνη η επιχείρηση πέρασε το 1890 στον ανιψιό του Γιάννη Κολλάρο, ο οποίος συνέδεσε το όνομά του με την εδραίωση του Βιβλιοπωλείου της Εστίας, τα Ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου, το ποιοτικό εκπαιδευτικό βιβλίο, τους εκφραστές του δημοτικισμού και το Πανελλήνιον Βιβλιογραφικόν Δελτίον. Από το 1925 εταίρος του Κολλάρου γίνεται ο γαμπρός του Κωνσταντίνος Σαραντόπουλος, που ιδρύει το περιοδικό «Νέα Εστία» το 1927 και εγκαινιάζει, μεταπολεμικά, την περίφημη μικρόσχημη, σκληρόδετη και οικονομική Σειρά Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, που έβαλε στα σπίτια των Ελλήνων τα μυθιστορήματα του Θεοτοκά, του Βενέζη, του Μυριβήλη, του Τερζάκη, του Καραγάτση, των περισσότερων πεζογράφων της γενιάς του 1930.

Το 1972 τον διαδέχεται η κόρη του Μάνια Καραϊτίδη. Εγκαινιάζει σειρά σύγχρονης ξένης λογοτεχνίας και δίνει εκδοτικό βήμα στους πεζογράφους της γενιάς του Χ. Α. Χωμενίδη και του Πέτρου Τατσόπουλου. Το 1992 η επιχείρηση διχοτομείται: το γενικό βιβλιοπωλείο περνά στα χέρια του γιου της εκδότριας Γιάννη Καραϊτίδη, ενώ το εκδοτικό και το περιοδικό αναλαμβάνει η κόρη της Εύα Καραϊτίδη.

Το συμβολικό βάρος

«Το "Βιβλιοπωλείο της Εστίας" αποτελεί τυπική περίπτωση δημιουργίας σύγχρονου εκδοτικού οίκου στην Ελλάδα προερχόμενου από βιβλιοπωλείο και γενικότερα από το κύκλωμα της διακίνησης του βιβλίου και όχι από τυπογραφείο» εξηγεί στο «Βήμα» ο ιστορικός Βάσιας Τσοκόπουλος, μελετητής της ιστορίας των εκδοτικών οίκων και των βιβλιοπωλείων στην Ελλάδα. Στις καινοτομίες πρωτοστατεί ο Γεώργιος Φέξης και ακολουθεί γρήγορα ο Κασδόνης, με μια επιχείρηση «που επιλέγει η ίδια τα βιβλία που θα εκδώσει, έχει εκδοτική πολιτική και οργανωμένο πρόγραμμα, κυκλοφορεί σειρές και είναι συνδεδεμένη με την αγορά του βιβλίου». Στα χρόνια που ακολούθησαν το βιβλιοπωλείο της Εστίας διατήρησε την αυτονομία του ως χώρος, φιλοξένησε πρόσωπα που σφράγισαν τα ελληνικά γράμματα και είχε διάρκεια που εκτάθηκε σε πέντε γενιές.

Το βιβλιοπωλείο απέκτησε γρήγορα τη φήμη ενός εξαιρετικά ενημερωμένου καταστήματος. Στο υπόγειο της Σόλωνος υπήρχε η πληρέστερη συλλογή ελληνικών περιοδικών, επιστημονικών συγγραμμάτων, εκδόσεων ιδρυμάτων και φορέων και αυτοεκδόσεων από όλη τη χώρα. Παρ' ότι το εκδοτικό κομμάτι της Εστίας είχε συνδεθεί με τη δεξιά αστική γενιά του 1930, στο βιβλιοπωλείο έμπαιναν κυριολεκτικά τα πάντα. Η Μαρία Παπαγεωργίου, υπάλληλος της Εστίας τα τελευταία 25 χρόνια, κάνει λόγο για την «ανοιχτωσιά» ενός βιβλιοπωλείου που δεν ξεχώριζε συγγραφείς: «Προερχόμενη από το αριστερό "Θεμέλιο", όταν πρωτοπήγα στην "Εστία" έσπευσα να ελέγξω τους μαρξιστικούς τίτλους στα ράφια του βιβλιοπωλείου. Βρήκα τριπλάσιους από όσους ήξερα» λέει και καταλήγει: «Στην Εστία έγινα βιβλιοπώλισσα» .

Οι καταρτισμένοι υπάλληλοι ήταν το έτερο στοιχείο στο οποίο εδραιώθηκε η φήμη του βιβλιοπωλείου. Θρυλική μορφή ο Νίκος Παντελάκης, που εργάστηκε στο βιβλιοπωλείο επί 74 χρόνια. Ηταν αδιανόητο να φύγει πελάτης από το βιβλιοπωλείο χωρίς να εξυπηρετηθεί. Διέσχιζες το κατώφλι αναζητώντας ένα βιβλίο για το οποίο είχες μια ασαφή εικόνα του περιεχομένου και έφευγες με το λάφυρο στην καφετιά χάρτινη σακούλα με το λογότυπο της Εστίας.

Χάρη στα βιβλία, στους υπαλλήλους, στους συγγραφείς και στους χαρισματικούς ιδιοκτήτες του, το βιβλιοπωλείο της Εστίας, στη Σταδίου ή στη Σόλωνος, αποτέλεσε διαχρονικό πνευματικό στέκι στο οποίο σύχναζαν ακαδημαϊκοί και λογοτέχνες, επιστήμονες, πολιτικοί και καλλιτέχνες. Ο Κώστας Χατζιώτης, ερευνητής της ιστορίας των βιβλιοπωλείων στην Ελλάδα, περιγράφει μια συνήθη μεταπολεμική εικόνα: παρέες των συγγραφέων της γενιάς του 1930 κατευθύνονται συζητώντας από το βιβλιοπωλείο της Εστίας στο παρακείμενο στη στοά Νικολούδη πατάρι του καφενείου Λουμίδη. «Τα λογοτεχνικά στέκια είναι μόδες που αλλάζουν» λέει ο Βάσιας Τσοκόπουλος, «είναι όμως αξιοσημείωτο ότι το βιβλιοπωλείο της Εστίας ως σημείο συνάντησης και συναναστροφής δεν έφυγε ποτέ από τη μόδα».

Η ηγεμονική θέση και η επιρροή του βιβλιοπωλείου της Εστίας στη διαμόρφωση του ελλαδικού βιβλιοπωλικού χάρτη αποτυπώνεται και χωροταξικά. «Οταν το 1978 η Εστία μετακομίζει από τη βιβλιοπωλική πιάτσα της Σταδίου στην έρημη βιβλιοπωλικά Σόλωνος, πολλοί βιβλιοπώλες την ακολουθούν μετατρέποντας σιγά-σιγά τη Σόλωνος σε κέντρο της εμπορίας του βιβλίου» λέει ο αθηναιογράφος Γιάννης Καιροφύλας.

Ο επίλογος

Τον τελευταίο καιρό η έλλειψη σε τίτλους ήταν ασυμβίβαστη με τη φήμη του βιβλιοπωλείου. Υπήρχαν υψηλά δάνεια, μεγάλα χρέη, αβάσταχτα ενοίκια. Ορισμένοι από τους υπαλλήλους, που έμεναν απλήρωτοι για καιρό, προχώρησαν τον Σεπτέμβριο σε επίσχεση εργασίας. Ολα ήταν γνωστά. Το τέλος δεν ήταν αιφνίδιο. «Το θλιβερό είναι ότι δεν υπήρξε κάποια αντίδραση από την πλευρά της Πολιτείας προκειμένου να διασωθεί ένα βιβλιοπωλείο-θεσμός, από εκεί προήλθε η έκπληξη» λέει η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Αννα Καρακατσούλη, η οποία εξέδωσε πρόσφατα μια ιστορική μελέτη για το εκδοτικό και το βιβλιοπωλείο της Εστίας (Στη χώρα των βιβλίων, Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2011).

Περιοδικό, εκδοτικός οίκος και βιβλιοπωλείο συμπορεύονταν και στήριζαν το ένα το άλλο σε περιόδους κρίσης του βιβλίου. «Το εκδοτικό τμήμα της Εστίας επηρεάστηκε από τις κρίσεις του βιβλίου, κατά την οικονομική κρίση του 1930, στη διάρκεια της Κατοχής και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά το βιβλιοπωλείο δεν γνώρισε ποτέ κρίση, μάλιστα αιμοδοτούσε συχνά το εκδοτικό κομμάτι της επιχείρησης. Ο συνδυασμός των δύο κλάδων, του βιβλιοπωλικού και του εκδοτικού, ήταν αμοιβαία επωφελής» υποστηρίζει η κυρία Καρακατσούλη.

«Δεν ξέρω σε ποιο βαθμό η σημερινή κατάληξη αποτυπώνει τη διάσπαση των δύο κλάδων το 1992. Πιστεύω όμως ότι δεν θα φθάναμε εδώ αν δεν υπήρχε η κρίση» σχολιάζει. «Το βιβλιοπωλείο της Εστίας παρέμεινε ως το τέλος αυστηρά βιβλιοπωλείο, χωρίς καφέ και "πυροτεχνήματα", ταγμένο στην υπόθεση του βιβλίου. Αν η πρωτεύουσα μιας χώρας δεν μπορεί να συντηρήσει ένα τέτοιου τύπου βιβλιοπωλείο, τότε τα πράγματα δεν πάνε καλά».

Τρεις φίλοι του βιβλιοπωλείου μιλούν για την Εστία  

Προκόπης Παυλόπουλος, πρώην υπουργός

«Αισθάνομαι "ανέστιος", ξεσπιτωμένος από έναν πνευματικό χώρο όπου ακόμη και η τελευταία πληροφορία ήταν πάντα μια ψηφίδα του μωσαϊκού της γνώσης. Θα μου λείψει ο συγχρωτισμός με ανθρώπους που αισθάνεσαι τιμή να μοιράζεσαι μαζί τους έστω και λίγες σκέψεις. Δύο απ' αυτούς έφυγαν προσφάτως και πρόωρα, λες και δεν ήθελαν να βιώσουν το τέλος του "τεμένους του βιβλίου" της οδού Σόλωνος. Ο Γιάννης Βαρβέρης και ο Παύλος Μάτεσις. Η αγαπημένη φίλη Μάνια Καραϊτίδη και τα παιδιά της εκπλήρωσαν στο ακέραιο το χρέος τους, ως το επώδυνο τέλος. Δεν το κάναμε όμως - καθένας στο μέτρο που του αναλογεί - όλοι όσοι δεν καταφέραμε να κρατήσουμε όρθιο έναν πραγματικό θεσμό της πνευματικής μας παράδοσης».

Μαρίνα Καραγάτση, συγγραφέας, κόρη του Μ. Καραγάτση

«Στέκι του πατέρα μου ήταν το παλιό βιβλιοπωλείο της Εστίας στην οδό Σταδίου. Ακουγα να λέει ότι πηγαίνει να δώσει στον Σαραντόπουλο κάποιο χειρόγραφο, να ψωνίσει βιβλία. Εγώ συνδέθηκα με το βιβλιοπωλείο της Εστίας που μεταστεγάστηκε στη Σόλωνος. Οποτε κατέβαινα για τα ψώνια μου στη γειτονιά περνούσα από το γραφείο της Μάνιας. Εβρισκα εκεί τη Ναταλία Μελά, τη Γαλάτεια Σαράντη, τον Αγγελο Βλάχο, τον Χρήστο Βακαλόπουλο, τον Νίκο Φωκά, τον Γιάννη Βαρβέρη, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο. Με την αρχοντιά της, τα κεράσματά της και την καλή της κουβέντα η Μάνια σε έκανε να νιώθεις ότι ανήκεις κι εσύ στην οικογένεια της Εστίας. Τρόμαξα όταν είδα τα κατεβασμένα ρολά. Η Εστία ήταν κάτι παραπάνω από βιβλιοπωλείο».

Κυριάκος Ντελόπουλος, συγγραφέας και βιβλιογράφος, συντάκτης του βιβλιογραφικού δελτίου «Νέα Βιβλία» που κυκλοφορούσε το βιβλιοπωλείο της Εστίας

«Ηταν ένας αργός θάνατος. Από καιρό φαινόταν ότι τα πράγματα οδηγούσαν προς τα εκεί. Σήμερα ακμάζουν νέου τύπου βιβλιοπωλεία που εμπορεύονται και άλλα είδη, τα οποία δεν ταιριάζουν με την εικόνα του αμιγούς βιβλιοπωλείου που ήταν η Εστία. Η χαριστική βολή δόθηκε από τη γενικότερη κατάσταση που βιώνουμε. Με πληγώνει που το βιβλιοπωλείο δεν θα γιορτάσει τα 150 χρόνια του, όπως ευχόμουν στην Ακαδημία Αθηνών το 1985, στη λαμπρή γιορτή για τα εκατόχρονα της λειτουργίας του».     

ΠΗΓΗ